Het ontstaan van het wapen van Wildervank

Margaretha Hardenberg, vrouw van Adriaan Geerts Wildervank, valt op een hete zomerdag tijdens een wandeling op de heide in slaap. Als zij wakker wordt, ziet zij tot haar schrik een adder om haar arm kronkelen. Omdat zij elk ogenblik de dodelijke beet verwacht, legt ze in doodsangst de belofte af om op die plaats een kerk te laten bouwen, indien zij gespaard blijft. Het reptiel glijdt vervolgens van haar arm en verdwijnt in de heide. In 1659 wordt begonnen met de bouw van de Nederlands Hervormde kerk, de Margaretha Hardenbergkerk.

Zegel links: "Veendam ende Wildervanck", 1657. 695. Familiearchief De Sitter, inv.nr. 119. Bron: RHCGA, Groninger Archieven, Beeldbank Groningen.

Het oorspronkelijke gezamenlijke kerspelzegel, dat de twee dorpen Veendam en Wildervank in 1657 krijgen, herinnert aan deze legende.

Krachtens ordonnantie van Burgemeesteren en Raad der stad Groningen worden in het Oldambt de meeste verzegelingen betreffende koop, verkoop, huwelijksvoorwaarden, testamenten enz. gepasseerd voor de predikanten, bijgestaan door twee kerkvoogden.

Wanneer de nieuwe nederzetting omvangrijker begint te worden, ontstaat de behoefte om de bovengenoemde akten in eigen omgeving te kunnen passeren. De reismogelijkheden naar Meeden en Zuidbroek zijn ook niet altijd even gunstig. Waarschijnlijk op aandringen van de predikanten, die aan het opmaken van deze akten een bijverdienste hebben, gaat er een verzoekschrift naar Groningen. Als gevolg daarvan nemen Burgemeesteren en Raad de volgende resolutie:

30 October 1657. Gelesen ende geëxamineert zijnde de remonstrance der veengenooten van Veendam en Wildervank, daarbij dezelve versoucken, dat haar preedicant en kerckvoogden het recht van segelen ingevolge de andere Oldambster predicanten gunstelick moge worden toegestaan. Tot sulcken fine overleggende seecker project van een nieuw caspelssegul, in sich vervatende een arm met een adder, olijftack ende lelie verciert. Hebben de heeren Borgemesters ende Raedt de remonstranten geaccordeert om voorseyde segul van nu voortaen voor hun carspelssegul te gebruycke, sullende hetselve van gelijcke kracht en waerde worden gehouden als alle andere Oldambster carspelen segulen.

Het hoofdmotief is de olijftak, het symbool van deugd of van vreugde, die belaagd wordt door een adder, de enige ter plaatse voorkomende slang, waarvan de betekenis uit het paradijsverhaal voldoende bekend is. Het geheel gaat vergezeld van een lelie, het teken van de reinheid van de geest van de verhevene. Het wapen toont ons dus één van de vele variaties op de paradijsboom, waarvan er in de heraldiek voorbeelden te over zijn.

Zoals uit het bovenstaande blijkt, moet de adder worden afgebeeld met de kop naar de tak gekeerd en niet, zoals vaak voorkomt, in tegenovergestelde richting. In dit laatste geval wordt, overeenkomstig de sage, de vrouw (en arm) bedreigt en niet de palmtak.

De officiële naam van het kerspel "Veendam ende Wildervanck", wordt als randschrift op het verleende zegel aangebracht. De naam van dochterplaats Veendam, in gebruik genomen in 1655, krijgt dus reeds twee jaren na zijn ontstaan de voorrang boven de naam van de moederplaats Wildervank, waarvan de naam al in 1649 wordt vermeld.

De kolonie groeit; er wordt een scheiding gemaakt tussen beide plaatsen en sinds 25 oktober 1687 is de predikant van Wildervank, evenals die van Veendam, zelfstandig als verzegelaar werkzaam. Wildervank wordt ten onrechte als een afscheiding beschouwd en krijgt een eigen zegel. Veendam behoudt het oude. De Veendammers hebben daarmee wel een bijnaam gekregen van de Wildervanksters: "woap'ndaivm" oftewel "wapendieven".

De kerkelijke gemeenten worden blijkens het doopboek van Veendam tussen 20 februari en 3 maart 1702 gescheiden, waarbij de Wildervankster gemeente eveneens als dochtergemeente wordt aangemerkt.

Zegel links: Sinds de zelfstandigheid in 1687 heeft eerst het kerspel Wildervank en later de gemeente Wildervank gebruik gemaakt van een zegel met daarop een afbeelding van de plaatselijke kerk. Randschrift: WILDERVANG. (Bron: RHCGA, Groninger Archieven, Beeldbank Groningen).

In 1889 begint de toenmalige burgemeester Eelse Alles Kingma met de aanvraag van een wapen. Hij raadpleegt J.A. Feith, rijksarchivaris in Groningen en afstammeling van Adriaan Geerts Wildervanck.

Om de kerk uit het zegel te gebruiken, lijkt niet geschikt, "aangezien er al zoveel wapens met een kerk waren". Feith stelt voor om Adriaan Geerts Wildervanck op te nemen in het wapen, afgebeeld als vervener. Als voorbeeld neemt hij het schilderij van Jacobus Mancadan, waarop Wildervanck voorkomt. De burgemeester vindt het een goed idee en laat hem een ontwerp maken. De Hoge Raad van Adel vindt het logischer om de persoon als schildhouder af te beelden, en zo wordt in 1890 het wapen verleend:

De Minister van Justitie,
Gezien het Koninklijk besluit van den acht en twintigsten Juni des jaars 1800 negentig, nummer negen en dertig;
verklaart:

dat daarbij aan de gemeente Wildervank, provincie Groningen, is verleend het wapen hieronder in zijn kleuren en metalen omschreven en getekend, zijnde: in zilver een stapel turven van sabel op een terras van sinopel; als schildhouder ter rechterzijde een persoon met het gelaat, de handen en het ondergedeelte der beenen van natuurlijke kleur, gekleed in wambuis, broek, hoed en schoenen van sabel, met de rechterhand steunende op eene vervenersspade van zilver, met steel van bruine kleur en met de linkerhand het schild vasthoudende, - het geheel omgeven door het randschrift: "Gemeentebestuur van Wildervank".

's Gravenhage, den tienden Juli 1800 negentig,
De Minister voornoemd,
Ruijs van Beerenbroek

Links het wapen van Wildervank zoals ontworpen door archivaris J.A. Feith en rechts het definitieve ontwerp met de veengraver als schildhouder; Het gemeentewapen zoals de gemeente Wildervank dit gebruikte van 1702 tot 1969 als de gemeente Wildervank opgaat in de gemeente Veendam. Tot 1702 vormen Veendam en Wildervank één kerspel waarbij het wapen wordt gevoerd dat nu nog steeds uitgedragen wordt door de huidige gemeente Veendam. Het wapen vertelt de legende van Margaretha van Hardenberg, de vrouw van Adriaan Geerts Wildervanck. En waarom de arm met de slang het wapenembleem van Veendam is geworden? Volgens sommigen is het wapen gestolen door het snode Veendam, zodat men nu soms nog de Veendammers voor woapendaiven uitmaakt. Het argeloze Wildervank moet genoegen nemen met een kerk voor de kerkelijke gemeente en een turfhoop voor de burgerlijke gemeente, doch wel voorzien van een natuurgetrouwe vervener als schildhouder, men zegt, Wildervanck in eigen persoon. Anderen beweren echter dat een loting het wapen aan Veendam heeft toegewezen na de splitsing van de kerkelijke gemeenten in 1702. (Bron: RHCGA, Groninger Archieven, Beeldbank Groningen.)

De burgerlijke gemeente Veendam bedient zich van een wapen, dat zijn figuren heeft ontleend aan het oude kerspelzegel:

Van wege den Koning.
De Minister van Justitie,

Gelet op het Koninklijk besluit van den 20 Februarij 1816, N: 69 en van den 3 Januarij 1818 N: 91,
in verband met het besluit van den Souvereinen Vorst van den 24 December 1814, N: 32,
Bevestigt ten behoeve van de gemeente Veendam ( provincie Groningen.)
het wapen hieronder in zijne kleuren en metalen omschreven en geteekend; zijnde een schild van lazuur, beladen met eene arm en hand van natuurlijke kleur komende uit eene wolk en vasthoudende eene olijftak van sinopel, waaruit komt eene adder van natuurlijke kleur, gaande over den arm, boven den arm eene lelie van goud, alles omgeven van het randschrift: Gemeente Veendam.
(provincie Groningen.)

Gedaan in 's Gravenhage, den 30 Januarij 1872.
de Minister van Justitie
J.A. Jolles

Afb. boven: Links het wapen van Veendam. In de raadszaal van het gemeentehuis bevinden 16 gebrandschilderde ramen. Deze zijn vervaardigd door de bekende glazenier jan Schouten uit Delft. Hier zien we het huidige gemeentewapen van Veendam. In 1655 wordt het Kerspel 'Boven Muntendam' afgescheiden van Zuidbroek en Muntendam. Er ontstaat een nieuw kerspel Veendam-Wildervank dat op 1 maart 1702 wordt gesplitst. Veendam neemt het wapen van het oorspronkelijke kerspel over. De betekenis van het wapen refereert aan de legende. Foto: Karel Zwaneveld, 1978.
Rechts het wapen uitvergroot met de slang om de arm van Margaretha Hardenberg. (Bron afbeeldingen: RHCGA, Groninger Archieven, Beeldbank Groningen).

Afb. links: het wapen van de familie Wildervanck in de kerk te Wildervank. (Bron: RHC GA, Groninger Archieven, Beeldbank Groningen).

Gemeente
Wildervank was tot 1969 een zelfstandige gemeente geweest. Tegenwoordig valt het dorp onder de gemeente Veendam. Het buitengebied en het bebouwde lint langs het Stadskanaal van de voormalige gemeente hoort nu tot de gemeente Stadskanaal. De bebouwing van Wildervank en die van Veendam lopen in elkaar over. Het dorp dankt zijn naam aan Adriaen Geerts Paep (1605-1661), een vervener, zaakwaarnemer en grootgrondbezitter die omstreeks 1649 de naam Wildervanck heeft aangenomen. Het aantal inwoners per 1 januari 2021 is 5.455 (bron: CBS).

Foto boven: Wierumerschouw: Oostumerweg 35 : voorgevel en zijgevel van huize "Dageraad". Op de voorgevel het wapen van Veendam-Wildervank. Gebouwd in 1890 voor reder B.H. Krans door architect G.T. Bos uit Veendam. Foto: M.A. Douma, 1972. Bron: RHCGA, Groninger Archieven, Beeldbank Groningen.